– تعریف و مقدمه:
طی دو دهه گذشته، محققان با برخی از پدیده‌ها در بازارهای مالی روبرو شدند که نمی‌توانستند آن‌ها را با ابزارهای علم مالی سنتی توضیح دهند. بنابراین، اعتبار برخی روش‌های سنتی زیر سوال رفت.
ابزارهای مالی و روش مالی سنتی بر سه اساس استوار بودند:
1- رفتارها منطقی فرض می‌شدند؛
2- مدل قیمت‌گذاری دارایی‌های سرمایه‌ای یا به اختصارCAPM [1] نحوه تعیین قیمت را نشان می‌داد.
3- بازار سرمایه، کاملا کارآمد فرض می‌شد و قیمت تمام اطلاعات مورد نیاز در بازار را منعکس می‌کند.
به صورت خلاصه، فرض بر این بود که قیمت، تمام اطلاعات مورد نیاز در بازار و واقعیت اقتصادی را در دل خود جای می‌دهد. البته که این حرف، بی‌راه نیست اما زوایای تاریک بسیاری را بدون توضیح رها می‌کند.
مالی رفتاری[2]، نگرش جدیدی را به واکنش‌های افراد فعال در بازار مالی دارد و مسائل مالی را از دیدگاه روانشناسی توضیح می‌دهد. در روانشناسی، رفتار انسان هنگام قضاوت تحت یک موقعیت خاص، به ویژه هنگامی که شرایط نامشخص است، دارای انحراف (بعضا شدید) است. این الگوهای انحراف به عنوان “سوگیری یا تعصبات رفتاری[3]” شناخته می‌شوند. محققان حوزه اقتصاد معتقدند که تعصبات رفتاری می‌تواند بر تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران در امور مالی شرکت‌ها تأثیر بگذارد. تعصبات رفتاری را می‌توان به اشکال مختلف بیان کرد: اعتماد به نفس بیش از حد[4]، گریز از ضرر[5]، آشنایی[6] و غیره.
در مطالعه حاضر به بررسی یکی از مهم‌ترین این سوگیری‌ها رفتاری به خصوص در امور بازار سهام می‌پردازیم. سوگیری تایید[7] یک اصطلاح رایج در ادبیات روانشناسی است که طی چند دهه اخیر ردپای آن را در امور مالی بسیاری دیده می‌شود. در قسمت بعدی با ماهیت این سوگیری رفتاری، انواع آن، مزایا و معایب آن و روش‌هایی برای مدیریت صحیح آن آشنا خواهیم شد.
2- تعریف علمی و نحوه بروز سوگیری تایید
سوگیری تایید یک مفهوم روانشناختی است که بر جستجو یا تفسیر اطلاعات توسط افراد به نحوی که با اعتقادات، انتظارات و یا فرضیات موجودشان سازگاری دارد، دلالت می‌کند. بین ارزیابی بی‌طرفانه شواهد، برای نتیجه‌گیری بی‌طرفانه و ترتیب سناریو برای توجیه نتیجه‌ای که قبلاً گرفته شده است، تفاوت آشکاری وجود دارد و سوگیری تائید، باعث تمایل به روش دوم می‌شود.
در روش اول فرد به دنبال شواهدی همه‌جانبه از موضوع مورد بحثش می‌گردد؛ آن‌ها را تا جایی که می‌تواند عینی ارزیابی می‌کند و نتیجه‌ای می‌گیرد که به نظر می‌رسد شواهد در مجموع، بر آن دلالت دارند. در روش دوم، شخص به طور انتخابی شواهدی را جمع آوری می‌کند؛ بر آن‌ها بدون دلیل عینی و واضحی پافشاری می‌کند یا استدلالی می‌آورد تا از موقعیت شخص پشتیبانی کند.
البته که این پدیده به خودی خود، آسیب‌زننده نیست و لازم به ذکر است که در بسیاری از موارد نیز به کمک انسان آمده است. ذهن ما توانایی تحلیل همه‌ی اطلاعات موجود در محیط را ندارد و باید مکانیزمی را اتخاذ کند تا مرتبط‌ترین و مفیدترین این اطلاعات را در اختیار داشته باشیم. در واقع این رفتار باعث ذخیره انرژی شناختی ما می‌شود. اصطلاح عمومی انرژی شناختی[8] اولین بار در مقاله تیچنر[9] (1908) مطرح شد که تأثیرات توجه بر ادراک را توصیف می‌کند. وی از اصطلاح انرژی روانی برای این مفهوم استفاده کرد که منابع ذهنی محدود را می‌توان به صورت انعطاف‌پذیر بین فعالیت‌های ادراکی و ذهنی تخصیص داد.
همچنین اعتماد به نفش بیش از اندازه[10] امکان وقوع سوگیری تایید و آسیب آن را تقویت می‌کند. در تحقیقاتی که در بازار سهام ترکیه انجام شده است، نتایج نشان دادند که اعتماد به نفس کاذب باعث کاهش سلامت پورتفوی سرمایه‌گذاران می‌شود (برای سلامت پورتفو نیز شاخصه‌هایی در این تحقیق مشخص شده است). اعتماد به نفس کاذب باعث می‌شود که فرد بیش از اندازه بر تحلیل‌های خود پافشاری کند و نقص‌های آن را نادیده بگیرد. همچنین این پدیده در بازارهای نوظهور مانند ترکیه، تایوان، برزیل و … همه‌گیری بیشتری نسبت به مناطق توسعه‌یافته داشته است. همگرایی این دو پدیده در حوزه‌های مالی در تحقیقی دیگر نیز توسط فیلبک[11] و همکاران (2017) مورد بررسی قرار گرفت و درک اغراق‌آمیز افراد در توانایی‌هایشان به عنوان یک مانع برای بررسی بیشتر شواهد و مستندات پیرامون تصمیم‌گیری‌هایشان مطرح شد.
همچنین از سایر تعاریف ارائه شده در بررسی سوگیری‌های شناختی و رفتاری، می‌توان نکات زیر را نیز بیان کرد:
- در شرایطی که این پدیده رخ می‌دهد، ابتکار عمل تحت تأثیر قضاوت بر اساس احساسات است تا مبانی اساسی. فرد برای تصمیم اتخاذ شده، پشتیانی اطلاعاتی گسترده و متقنی ندارد و زمانی که نتیجه‌ی مخالف با فرضیاتش رقم می‌خورد، یکبار دیگر فرضیات را در جهت معکوس مورد کاوش قرار می‌دهد.
- سوگیری‌ها ممکن است تحت تأثیر هنجارهای اجتماعی، تحصیلات، تجربیات، عواطف، نگرش و… قرار داشته باشند.
- زمانی که تعصبات شناختی روی یک تصمیم تاثیر بگذارند، نتیجه لزوماً باب میل فرد نخواهد بود. مثلا تغییر روند‌های ناگهانی مشاهده شده در بازار سهام، افرادی را که بر اساس سوگیری تایید تصمیم‌گیری کرده‌اند را دچار زیان فراوانی می‌کند. زیرا این افراد معمولا تا مدت زیادی بر موضع خود پافشاری می‌کنند و زمانی واقعیت را در می‌یابند که وضعیت به حد بحران نزدیک شده است.
3- انواع سوگیری تایید
سوگیری تأیید را می‌توان به سه نوع تقسیم‌بندی کرد: جستجوی مغرضانه اطلاعات، تفسیر مغرضانه و به‌خاطر سپاری مغرضانه. هر سه نوع تعصب تأثیر مشابهی دارند: تلاش برای یافتن شواهدی برای تأیید باورهای اصلی آن‌ها. در این قسمت بیشتر مثال‌ها و شواهدی از انواع این پدیده را ذکر خواهیم کرد:
1-3- در حوزه‌ی اقتصاد و مالی
در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی (بخصوص در بازارهای مالی) گاهی نقش افراد بسیار برجسته می‌شود. معامله‌گران اعتقاد پیدا می‌کنند که روندها[12]، دوستشان هستند! زمانی که یک بازار یا یک سهم در مسیر صعودی یا نزولی قرار می‌گیرد، افرادی که در روند حضور دارند، فقط اطلاعاتی را برجسته می‌سازند که با جهت روند همسو باشد و آن را تقویت کند. نتیجه‌ی این کار، باعث بروز پدیده‌ی سوگیری تایید خواهد شد. البته که روندها با این سوگیری‌ها تا مدتی تشدید می‌شوند و پس از آن، واقعیات بنیادی و ارزش سهام، قیمت را باز پس می‌گیرد.
در تایید گزاره‌ی بالا، که می‌تواند یکی از اشکال سوگیری تایید باشد، تحقیقات نشان می‌دهند که برخی از افراد با بررسی عملکرد تاریخی سرمایه‌گذاری‌های گذشته، تصمیمات سرمایه‌گذاری را اتخاذ می‌کنند. این افراد به شدت اعتقاد داشتند که گذشته شاخص آینده است. آن‌ها بر نگاه کردن به نمودارها و همچنین افراد پشت سر این سرمایه‌گذاری تأکید زیادی دارند. به اعتقاد آن‌ها، اگر افراد پشت این شرکت عملکرد خوبی در گذشته داشته باشند، این کار را ادامه می‌دهند. به خصوص زمانی که همراهی کوتاهی با یکی از این روندها داشته باشند. البته این سوگیری تنها مختص بازار سهام نیست. برای مثال، چندین مطالعه، اخیرا نشان داده‌اند که حسابرسان هنگام قضاوت در مورد موضوعات مختلف به دانش و اعتقادات قبلی اعتماد می‌کنند. به طور خاص، دانش قبلی از تجارب ذخیره شده در حافظه طولانی مدتشان و پیامدهای آن در قضاوت حسابرسی هنگام بازیابی اطلاعات برای برنامه‌های فعلی مشهود بوده است.
2-3- سوگیری تایید جمعی
هم‌اندیشی گروهی[13]، نوعی سوگیری تأیید جمعی است که به موجب آن اختلاف نظر کافی در گروه وجود ندارد و در نتیجه تعصبات و پافشاری‌ها را افزایش می‌دهد. وقتی اعضای گروه بیش از حد به یکدیگر شبیه باشند و همه از دیدگاه‌های مشابهی برخوردار باشند، هم‌اندیشی گروهی رخ می‌دهد. برای مثال، روابط نزدیک بین مدیر عامل و هیئت مدیره، بر اساس شباهت در زمینه فعالیت و تجارب، احتمال هم‌اندیشی گروهی را افزایش می‌دهد. در این راستا، فراکاسی[14] و تیت[15] (2009) خاطرنشان کردند که روسای شرکت ممکن است تمایل بیشتری داشته باشند که در صورت داشتن ارتباط نزدیک‌تر با مدیر عامل و اعتماد به مدیر، رفتارهایش را با دقت کمتری مورد ارزیابی قرار دهند و یک اطمینان خاطر کاذب به واسطه‌ی انتخابشان داشته باشند.
جالب است بدانید که طرح پونزی[16] که یکی از بزرگترین کلاهبرداریهای سراسری معاصر در ایالات متحده محسوب می‌شود و بسیاری دیگر از این کلاهبرداریهای مشابه، بروزی از این سوگیری جمعی محسوب می‌شوند. پونزی بدین صورت عمل کرد که با دریافت پول بسیاری از افراد و تحقق سودهای کلان، ورود بسیاری دیگر را تضمین کرد. در حقیقت او سود مازاد افراد قبلی را، از سرمایه‌گذاری افراد جدید پرداخت می‌کرد و در هر مرحله، یک بدهی سنگین به آینده باقی می‌گذاشت. افراد نیز با قرار گرفتن در این دام و کسب چند مرحله سود اولیه، سرمایه بیشتری را درگیر می‌کردند و از یک نقطه به بعد این بازپرداخت متوقف و کلاه‌برداری انجام شد.
4- شناسایی سوگیری تایید
همانطور که اشاره شد، در گستره‌ی مختلفی از علوم، سوگیری تایید قابل ردیابی و تحلیل است. اما شناسایی این پدیده، در حوزه‌ی دانش بازارهای مالی، بیشتر با مطالعات کیفی مقدور است. در بین مطالعات کیفی، روش مصاحبه، به دلایل زیر، کارآمدتر ارزیابی می‌شود:
- افراد تمایلی به پاسخ صحیح و صریح به سوالات مربوط به حریم خصوصی آن‌ها (که ماهیتی محرمانه و حساس هم داشته باشند) را ندارند. برای مثال، امور مالی شخصی یا رفتار مالی، وضعیت مالی و اقتصادی آن‌ها، اعتقادات و ترجیحات مالی و … قابل ذکر هستند. مصاحبه‌های عمیق (به بررسی لایه‌های مختلف روانشناختی رفتار افراد می‌پردازد) که به صورت تک به تک انجام شود، یکی از بهترین روش‌های موجود برای سنجش نظرات، عقاید و ارزش‌های شخصی افراد است و امکان دستیابی به اطلاعات بسیار غنی را فراهم می‌کند و زوایای پنهان رفتاری را آشکار می‌سازد.
- افراد گاهی قادر به پاسخگویی دقیق به سوالاتی که ضمیر ناخودآگاه آن‌ها را مورد کند و کاو قرار می‌دهد، نیستند. به عنوان مثال، ارزش‌ها، پیشران‌های احساسی[17] و انگیزه‌هایی که منجر به ترجیح برخی از رفتارها در زمینه سرمایه‌گذاری مالی بر دیگر رفتارها می‌شود. در مصاحبه‌های عمیق فشاری بر روی افراد برای تطابق دادن مدل ذهنی خود با یک دیدگاه خاص، وجود ندارد. در این شرایط، افراد معمولا با فراغ بال بیشتری به پشت پرده‌ی تصمیمات خود پی می‌برند.
- اعتقادات و تعصبات گزارش شده از خود، در مرحله اولیه کاوش این پدیده نمایانگر آنچه افراد تحت شرایط واقعی انجام می‌دهند، نیست. مهم این است که تشخیص این گرایش‌ها (تمایلات)، در فرآیند توصیف توانایی‌ها و برنامه‌های خود و رفتار وی در برنامه‌ریزی و مدیریت امور مالی‌اش صورت گیرد؛ که روش مصاحبه را به عنوان یک روش مناسب برای جمع آوری داده‌های کیفی طلب می‌کند.
در بازارهای مالی، تغییرات شدید حجم معاملات و روندهایی که تطابقی با فرضیات بنیادین ندارند، می‌تواند نشانه‌ای از رخ داد این پدیده و دیگر تعصبات رفتاری باشد. مطالعه این موارد در بازارها، کمک فراوانی به شناخت ابعاد و انواع مختلف این پدیده خواهد کرد.
5- نحوه مدیریت
روانشناس برجسته، دنیل کانمن[18]، در تحقیقی با عنوان “ایده‌ی بزرگ” همراه با دوتن دیگر از همکارانش، هشدار می‌دهد که قبل از تصمیم‌گیری‌های استراتژیک مواردی را مدنظر قرار دهند. شناخت پدیده، استفاده از نردبان استنتاج و تصمیم‌گیری گروهی از جمله پیشنهاداتی‌ست که برای جلوگیری از پدیده‌ی سوگیری تایید ارائه شده است.
اولین گام در مدیریت این سوگیری رفتاری، شناخت این پدیده است. با توجه به این که این پدیده در بیشتر مواقع به صورت ناخودآگاه در ذهن انسان شکل می‌گیرد و تصمیمات فردی را می‌سازد، تشخیص آن نیازمند تامل و توجه است. در اثر شناخت یک پدیده‌ی ناخودآگاه، امکان انتقال آن به ضمیر خودآگاه فعال می‌شود و فرد برای کنترل آن، اختیار عمل بیشتری خواهد داشت. برای همین منظور باید موقعیت‌هایی که احتمال وقوع این سوگیری در آن‌ها وجود دارد را هم شناخت.
تصمیم‌گیری‌های عجولانه یکی از مصادیقی هستند که در برابر خطای سوگیری تایید کاملا مستعد هستند. هرگاه با اطمینان کامل و به سرعت تصمیمی گرفتید و علاقه‌ای به اصلاح آن تصمیم نداشتید، بدانید که در معرض خطر هستید. سرمایه‌گذارانی که معاملات زیادی انجام می‌دهند و برای این معاملات، فرصت آنالیز کافی را در اختیار ندارند، همواره در معرض خطای سوگیری تایید قرار دارند.
برای مثال پیشنهاد شد که حسابدارن و حسابرسان برای مدیریت این رفتار، در وهله‌ی اول سیستمی طراحی کنند تا تمامی اطلاعات بدون ویرایش اولیه در اختیارشان قرار گیرد و در مراحل بعدی از استانداردها و دستورالعمل‌های حرفه‌ای موجود پیروی کنند. همچنین اگر حسابداران می‌خواهند شک و تردید حرفه‌ای خود را پرورش دهند و مو به مو بر اساس استانداردهای موجود پیش نروند، مهم است که ذهنیت خود را تغییر دهند تا شواهد را به روش‌هایی که لزوما باورها و انتظارات قبلی را تأیید نمی‌کنند، تفسیر کنند.
همانطور که در بخش انواع سوگیری تایید اشاره شد، این پدیده به صورت جمعی نیز رخ می‌دهد. در این شرایط پیشنهاد می‌شود که اعضای تیم به صورت متنوع و با مهارت‌ها و نگرش‌های گوناگون انتخاب شوند. اگر این اعضا سابقه‌ی کار طولانی مدت با یکدیگر داشته‌اند، در تصمیم‌گیری‌های مهم، افرادی خارج از گروه با کمک تحریک عقلایی، اعضا را از قرار گرفتن در مسیر هم‌اندیشی گروهی نجات دهد.
نکته دیگر که برای جلوگیری از آثار منفی این پدیده باید لحاظ شود، شناخت دقیق منابع اطلاعاتی‌ست. در شرایط امروزی که افراد در معرض بمباران اطلاعاتی رسانه‌های اجتماعی هستند، حجم و سرعت نشر اطلاعات و همچنین سهولت دسترسی به آن بسیار بیشتر از قبل شده است. در این شرایط، محدودیت ذهن انسان باعث می‌شود که آنالیز این اطلاعات سخت باشد. برای مثال سهامداری را در نظر بگیرید که تنها در یکی از شبکه‌های اجتماعی شنیده است که شرکتی که سهامش را در اختیار دارد، درآستانه‌ی ورشکستگی‌ست. اگر این فرد به صحت این اطلاع توجه کافی نداشته باشد، به دنبال واکنش‌هایی در بازار می‌گردد که این فرضیه ذهنی را تقویت می‌کنند. ممکن است با افت اندکی، تمام سهام خود را (حتی با ضرر) بفروشد. پس هر چه اطلاعات شما نسبت به موضوعی کمتر و منبع آن غیرموثق‌تر باشد، احتمال آسیب‌پذیری شما از سوگیری تایید بالاتر می‌رود.
6- نردبان استنتاج به منظور شناسایی فرآیند تصمیم‌گیری
شکل 1، نردبان استنتاج
تامپکین[19] و ردز[20] (2012) در تحقیقی به منظور شناسایی عوامل موثر در جلوگیری پدیده‌ی گروه‌اندیشی، مدل نردبان استنتاج را که پیش از این توسط کریس آرجریس[21] معرفی شده بود را به کار گرفتند. این مدل، فرآیند تصمیم‌گیری انسان را مرحله به مرحله تشریح می‌کند. در هریک از این مراحل احتمال روی دادن خطای سوگیری تایید وجود دارد. پس اگر این مراحل به صورت آگاهانه طی شود، مدیریت تصمیم‌گیری به نحو احسن انجام می‌پذیرد.
مرحله‌ی اول مربوط به جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز برای تصمیم‌گیری است. سوگیری تایید در این شرایط ممکن است به این نحو رخ دهد که فرد به اطلاعاتی یا منابع اطلاعاتی توجه می‌کند که همسویی بسیاری با عقاید و نظرات شخصی یا تجربیاتش دارد. برای رفع این مشکل باید با خود گفت: آیا اطلاعاتی غیر از موارد در دسترس وجود دارد؟
در مرحله دوم که فرد باید از بین این اطلاعات، دسته‌ای را برای تحلیل و تفسیر بیشتر انتخاب کند، فرد گاهی نظرات مغایر با فرضیاتش را نادیده می‌گیرد یا وزن کمتری به این جنس از اطلاعات در جمع‌آوری نهایی اختصاص می‌دهد. در این مرحله برای پرهیز از خطا باید با خود اندیشید: آیا از همه اطلاعات قابل دسترس، همه موارد لازم را انتخاب کرده‌ام؟ آیا ممکن است بعضی اطلاعات مهم موجود را انتخاب نکرده باشم؟
در قسمت بعدی، فرد سعی می‌کند اطلاعات در دست را تفسیر و تحلیل کند. در این مرحله پدیده‌هایی نظیر خوش‌بینی، اعتماد به نفس بیش از حد و تکیه بر تجربیات و الگوگیری از موارد مشابه ممکن است مخرب واقع شود. فرد باید همواره از خود بپرسد: آیا تفسیری که از اطلاعات موجود دارم، الزاما همین معنا را می‌دهد؟ دیگران نیز از این اطلاعات برداشتی مغایر با من ندارند؟
در مرحله‌ای که باید نتیجه‌گیری و سپس بر اساس آن تصمیم‌گیری و اقدام کرد، باید اطمینان حاصل شود که فرد مبنای نتیجه‌گیری را شواهد در دست و نتایج عقلایی حاصل از تفسیری که داشته است، قرار دهد. در پایان نیز این اقدام انجام شده در ذهن و حافظه انسان به خاطر سپرده می‌شود و در تصمیم‌گیری‌های بعدی احتمال بسیاری وجود دارد که بر اثر این تجربیات عمل شود که این امر نیز نشان‌دهنده تمایل به تایید است.
باید دقت شود که زمینه‌ای[22] که تصمیم‌گیری در آن اتفاق می‌افتد، بر هریک از این مراحل اثرگذار است. در قسمت‌های قبل مثال‌های مختلفی از تصمیم‌گیری‌های مالی زدیم که برای هریک از آن‌ها می‌توان این مدل را به کار بست. همچنین در نظر داشته باشید، تاملات ذهنی[23] که به کنترل سرعت فرآیند تفکر استنباطی به منظور ایجاد آگاهی بیشتر از چگونگی تاثیرگذاری الگوهای ذهنی بر قضاوت و عمل ما اشاره دارد، باعث می‌شود این نردبان با دقت بیشتری پیموده شود.
7- نتیجه‌گیری
ادراکات و پیش‌فرض‌های انسان، شکل دهنده قضاوت‌های آدمی هستند و از این رو در بسیاری مواقع ممکن است انسان را به قضاوت‌های نادرست هدایت کنند. در برخی موارد ما به صورت ناخودآگاه برای فیلتر کردن انبوه اطلاعات موجود در محیط، به سمت اطلاعاتی که همسو با نظرات، عقاید و تجربیاتمان است می‌رویم و آن‌ها را به گونه‌ای تفسیر می‌کنیم که نتایج دلخواه‌مان محقق شود. این پدیده که سوگیری تایید نامیده می‌شود، قابل کنترل و مدیریت است. برای بهبود یادگیری در تعاملات خود باید تا حدی که محدودیت‌های مکانی و زمانی اجازه می‌دهد سعی در معلق کردن پیش‌فرض‌ها و تلاش برای یافتن اطلاعات بر اساس حقایق عینی نماییم. البته که دستیابی به عینی‌گرایی بالا نیازمند تمرین و توجه در طی زمان است.
همانطور که ذکر شد در امور مالی نیز سوگیری تاییدی می‌تواند هنگام تحلیل بازار یا تحلیل سهم‌های خاصی رخ دهد. این پدیده در بازارهای مالی ممکن است خود را به‌صورت تغییر حجم معاملات نشان دهد، یک روند نزولی یا صعوی را به شدت تشدید کند و معامله‌گر را به سمت تغییرات ناگهانی سوق دهد. این تغییرات به دلیل وجود اعتماد به نفس بیش از حد نیز قابل تفسیر است. زیرا زمانی که در یک بازار، داد و ستدی صورت می‌پذیرد، عمدتا بدین معناست که طرفین اعتقاد دارند که ارزش سهام یا کالای مورد معامله بیشتر (برای خریدار) یا کمتر (برای فروشنده) از هزینه‌ای است که داد و ستد می‌شود. پس باید مبنایی عقلایی برای این تصمیم‌گیری وجود داشته باشد و زمانی که حجم معاملات رشد غیر عادی پیدا کند، احتمال افتادن فرد در دام سوگیری تایید به دلیل اعتماد به نفس کاذب وی و نادیده گرفتن واقعیات موجود، وجود دارد.
همچنین روشی برای تامل بیشتر در تصمیم‌گیری‌ها، مبنی بر مدل نردبان استنتاج پیشنهاد شد. بر اساس مطالعات آرجریس و شان (1996) افراد به صورت گزینشی اطلاعات لازم را از محیطشان دریافت می‌کنند. سپس ممکن است به سرعت زنجیره‌ای از استنباط‌ها را در ذهن شکل دهند و در پی آن روابطی بین اطلاعات جدید و فرض‌ها و باورها را با تفاسیر خود از اطلاعات موجود ایجاد کنند و نهایتاً رفتارهایشان را بر اساس استنباط‌هایشان بروز دهند. در هریک از این مراحل سوگیری تایید فرد را به سمت تصمیم‌گیری غیرآگاهانه و نادرست متمایل می‌سازد. توجه کافی به هریک از این مراحل در زمان تصمیم‌گیری و تکرار و تمرین آن در زندگی روزمره، افراد را حوزه‌های مختلف از جمله حوزه‌های اقتصادی و مدیریت مالی نیز توانمند می‌سازد.
[1] Capital Asset Pricing Model
[2] Behavioral Finance
[3] Behavioral Biases
[4] Overconfidence
[5] loss aversion
[6] Familiarity
[7] Confirmation Bias
[8] Cognitive Energy
[9] Titchener
[10] Overconfidence
[11] Filback
[12] Trends
[13] Groupthink
[14] Fracassi
[15] Tate
[16] Ponzi scheme
[17] emotional drives
[18] Daniel Kahneman
[19] Tompkins
[20] Rhodes
[21] Chris Argyris
[22] context
[23] reflection